Νίκη Γουλανδρή
Πρόεδρος Μουσείου
Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας
20 Οκτωβρίου 2000
Κύριε Πρόεδρε,
Θέλω να σας ευχαριστήσω για
την τιμή που μου κάνετε να με καλέσετε να συμμετάσχω στο Πρώτο Πανελλήνιο Συνέδριο
με θέμα «Σύγχρονα Ασκληπιεία» και λυπάμαι πραγματικά που δεν μπορώ να το
παρακολουθήσω προσωπικά.
Θέλω πρωτίστως να σας
συγχαρώ για την τόσο επιτυχή σύνθεση των ενοτήτων και την επιλογή των ομιλητών
από τους χώρους της επιστήμης, της τεχνολογίας, της τέχνης, της διανόησης.
Πέρισυ στην πρώτη μας
συνάντηση μιλήσαμε για ένα ολοκληρωμένο σύστημα αστικού δημόσιου πρασίνου, που
να αποκτά ουσιαστικό ρόλο στη διάρθρωση
του αστικού τοπίου της Αθήνας.
Βέβαια δεν περιμέναμε ότι το
πρόγραμμα αυτό θα εξωραϊσει, θα εκλογικεύσει και θα αποκαταστήσει την ποιότητα
ζωής της Αθήνας στο σύνολό της. Σκοπός του ήταν η εκκίνηση για ανάκαμψη της
πόλης, ανάκαμψη που να στηρίζεται στη δυνατότητα σύλληψης, επεξεργασίας και
υλοποίησης ενός ευρύτερου προγράμματος που να αναζητεί κατευθυντήριες γραμμές
δράσης μέσω της υγείας και της ηθικής, ενόψει της πολυπλοκότητας της κοινωνίας
που ζούμε.
Θέλω να εκφράσω τη βαθειά
μου εκτίμηση στους οργανωτές της φετινής συνάντησης για την πρωτοβουλία τους να προσεγγίσουν ένα
αναπτυξιακό έργο, έργο πνοής, που μας οδηγεί στην υποχρέωση να διευρύνουμε τη
μνήμη μας και να αναθεωρήσουμε το παρόν.
Ιστορικά στις πόλεις που
βρίσκονταν σε μιά ισχυρή γεωγραφική ή γεωφυσική θέση η πολεοδομία και η
αρχιτεκτονική υποχωρούσαν προ των αξιών που επιβάλλε η μοναδικότητα του αυτόχθονου
τοπίου, του ρυθμού που επέβάλλε η ίδια η Φύση.
Στον ελληνικό χώρο τις τελευταίες δεκαετίες η ισχυρή γεωγραφική θέση παραδόθηκε στην
εκμετάλλευση, στην παραμόρφωση, στην προσβολή κάθε αισθητικής και ιστορικής
μνήμης. Οι ελληνικές πόλεις με προεξάρχουσα την Αθήνα πορεύονται σε μιά ανορθολογική και άναρχη μορφή
ανάπτυξης, χαοτική και παρανοϊκή επέκταση, κατάληψη κάθε ελεύθερου χώρου και
μεταβολή του σε οικόπεδα.
Η πορεία αυτή οδήγησε σε
νέκρωση της ιστορικής μνήμης και εξουδετέρωσε τις αξίες και τα ιδιαίτερα
χαρακτηριστικά της παράδοσης και της σχέσης του έλληνα με τη γη του, το φυσικό
του περιβάλλον, την ελληνική φύση, τον αιώνιο τροφοδότη και παιδαγωγό του.
Ο ορίζοντας του Αθηναίου
περιορίσθηκε στον ελάχιστο χώρο πάνω από την πολυκατοικία του, και η κίνησή του
ως πεζού έπαυσε να λειτουργεί στους δρόμους και στους ελεύθερους χώρους
* *
* *
Το σχέδιο του Ασκληπιείου
Πάρκου της Αττικής αποτελεί πρόκληση σε τοπικό και εθνικό επίπεδο με διεθνείς
προεκτάσεις, γέφυρα για μιά ανθρώπινη συμβίωση που θα ισορροπήσει τις σχέσεις
του πολίτη με τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές πιέσεις που δέχεται. Και
ιδιαίτερα μιάς κατηγορίας πολιτών που έχουν ανάγκη από νοσηλευτική αγωγή, από
ιατρική περίθαλψη αλλά και ακόμα από υγιεινές περιβαλλοντικές συνθήκες,
ψυχαγωγία και εκτόνωση. Νεώτεροι επιστήμονες μιλούν για ζώνες
"αντιάγχους", ζώνες "πράσινες", ζώνες "φίλτρου"
και επεμβάσεις "βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής".
Ελεύθεροι χώροι, τόσο
επιτακτικά αναγκαίοι για τη δημιουργία ενός σύγχρονου πάρκου - Ασκληπιείου - δεν είναι πιά διαθέσιμοι στην Αττική.
Ενόψει της μοναδικότητας των προτεινόμενων χώρων επιβάλλεται η έγκαιρη
οριοθέτηση και προάσπισή τους από άλλες αναπτυξιακές πιέσεις.
Ας δούμε όμως τί συμβαίνει
στον κόσμο και ποιά είναι τα πρότυπα που θα ακολουθήσουμε μοιραία και εμείς. Ο
πλανήτης αστικοποιείται. Σήμερα υπολογίζεται ότι ο μισός πληθυσμός της γης ζει
σε αστικές περιοχές. Σύμφωνα με στατιστικές των Η.Ε. το 45% του τρίτου κόσμου
δηλ. περίπου 2 δισεκατομμ. και το 75% του ανεπτυγμένου - βιομηχανικού, 950
εκατομμ. ζουν σε πόλεις. Ενδιαφέρουσα
είναι κυρίως η αλματώδης άνοδος του πληθυσμού των πόλεων του βιομηχανικού
κόσμου από το 54% το 1950 σε 75% το 1990. Η αστικοποίηση των χωρών με υψηλό
εισόδημα φθάνει σήμερα τα 3/4 του πληθυσμού τους. Αυτό αναμένεται να αυξηθεί σε
84% στα επόμενα τριάντα χρόνια. Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι μαζί με άλλα
μεγέθη η αστικοποίηση των πληθυσμών και η ταχεία ανάπτυξη των πόλεων είναι από
τα πιό κρίσιμα προβλήματα του αιώνα.
Η σκοτεινή πλευρά της
παγκόσμιας αυτής μεταβολής ανέστειλε την συμβολή της πόλης στην
δημιουργικότητα, στην ανανέωση, στην πρόοδο, γιατί άλλα φαινόμενα άρχισαν να
την πλήττουν: οι ασθένειες, η περιθωριοποίηση των πληθυσμών, η φτώχεια, τα
ναρκωτικά, η βία άρχισαν να γίνονται μόνιμα στοιχεία της αστικής ζωής. Η
ρύπανση της ατμόσφαιρας και των υδάτων, οι όγκοι των αποβλήτων, ο ρυθμός της
ζωής και της κίνησης έγιναν ο εφιάλτης των πόλεων.
Παράλληλα έχουμε το
φαινόμενο της αρχιτεκτονικής ομοιομορφίας που εξάγεται σαν προϊόν της
"οικονομίας της αγοράς" μαζί με τα fast foods, τα jeans, το Internet
αλλά και την πορνεία, την εγκληματικότητα. Οι πόλεις δεν σχεδιάζονται -
μεταφυτεύονται από μιά ήπειρο στην άλλη χωρίς ταυτότητα, υπακούοντας στην πίεση
του υπερπληθυσμού και της καταναλωτικής οικονομίας.
Και ενώ αυτή είναι η πορεία
του κόσμου μια ομάδα Ελλήνων γιατρών, καλλιτεχνών αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων και
κοινωνιολόγων ξαφνικά ανασύρει από τη λήθη το θεσμό του Ασκληπιείου.
Η έννοια και η λειτουργία
του Ασκληπιείου στην αρχέγονη κοινωνία είχε υπερβατικό χαρακτήρα. Τα
Ασκληπιεία, κτίσματα σπουδαίας αρχιτεκτονικής, λειτούργησαν σε επιλεγμένους
φυσικούς χώρους, όπου το περιβάλλον συνέβαλλε στη θεραπεία του ασθενούς. Καμιά
κοινωνία από τότε δεν απέδωσε στον άρρωστο την προσοχή, την αγάπη και το
κατάλληλο περιβάλλον που του χρειάζεται, ενώ από τον γιατρό αφαιρέθηκε η
ιερότητα της αποστολής του.
Τα Ασκληπιεία ξεχάστηκαν.
Όμως η αρρώστια και ο πόνος φέρνει πάντα τον άνθρωπο σε σχέση πίστης και
εμπιστοσύνης με το γιατρό του. Με το ένδυμα της Επιστήμης η Ιατρική
κοσμικοποιήθηκε και αργότερα απομακρύνθηκε από τον άρρωστο, τον άνθρωπο.
Σήμερα, στον τεχνολογικό μας
αιώνα, ανακαλύπτοντας τα Ασκληπιεία, μόνο σαν σύμβολα μπορούμε να τα
μεταχειρισθούμε. Σύμβολα που επανέρχονται σαν έξοδοι σωτηρίας και διαφυγής από
τη συμφόρηση και αιχμαλωσία των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.
Δεν είναι η πρώτη φορά που
αρχαίοι θεσμοί, τοπωνύμια, γεωγραφικοί χώροι, μυθολογικές μορφές επανέρχονται ή
χρησιμοποιούνται σαν φωτεινά σημεία πέραν από την αρχική τους σημασιολογία. Τους χρειαζόμεθα σαν κάθαρση
κάθε φορά που η ανθρώπινη σκέψη συσκοτίζεται.
Η αναφορά στο Αρκαδικό τοπίο έγινε
καλλιτεχνικό κίνημα με σύμβολο τη βουκολική απλότητα και την ευτυχία της ζωής
κοντά σε μιά φανταστική φύση της Αρκαδίας. Η βουκολική παράδοση ξεκίνησε με τον
Θεόφραστο και τον Βιργίλιο. Την
συναντούμε στον Shakespeare και τον Milton και την ξαναβρίσκουμε σαν αντίδραση
στο περίπλοκο, παραφορτωμένο και επιτηδευμένο ύφος του μπαρόκ.
Ο Παρνασσός το ιερό βουνό
των Μουσών, του Απόλλωνα και του Διονύσου ενέπνευσε ένα ποιητικό ρεύμα - το
κίνημα των Parnassiens - που εμφανίσθηκε στη Γαλλία στη δεκαετία του 1860 και
κυριάρχησε ως το τέλος του 19ου αιώνα. Ήταν η αναζήτηση ποιητικής έμπνευσης
στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και στην άψογη μορφική επεξεργασία του στίχου.
Το ίδιο τα Κύθηρα, όπου ελατρεύετο η Αφροδίτη, έγινε πρόσκληση για ένα ταξίδι
συνώνυμο με την ομορφιά και τη γοητεία του έρωτα.
* * * * * *
Τα σύγχρονα Ασκληπιεία θα πρέπει
να αποτελέσουν μία νέα προσέγγιση στο τοπίο, με σεβασμό στη μορφολογία και
βιοποικιλότητά του, ώστε μαζί με το κλίμα και το έδαφος, στα φυτά και τα ζώα
που ζουν στην ίδια επιφάνεια, να συνθέτουν το οικοσύστημα της περιοχής, χωρίς
ξενικά στοιχεία. Η σύγχρονη τεχνολογία της κηπευτικής επεμβαίνει ενισχυτικά
στις φυσικές λειτουργίες του τοπίου, ανοίγοντας το δρόμο στην τέχνη ώστε να
ενταχθεί στους χώρους του νέου Ασκληπιείου.
Το Ασκληπιείο δεν θα αναβιώσει όμως κάτω από τις σημερινές πνευματικές
και ηθικές συνθήκες. Δεν είναι η ανάγκη του πρασίνου στις απάνθρωπες πόλεις μας
που οδηγεί σε αυτό. Είναι η ανάγκη της υπέρβασης των σκοτεινών αντιπνευματικών
δυνάμεων που αναζητεί φως, ενέργεια, και επικοινωνία, πέραν από τις οθόνες των
υπολογιστών μας. Πιστεύω ότι οικοδομούμε την κοινωνία του 2020 ή 2050 εποχής, της
μεταπληροφορικής σχεδιάζοντας τα
σύγχρονα Ασκληπιεία. Μιας κοινωνίας που θα εγκαταλείπει την «παρά φύσιν» ζωή
για να επανέλθει στη φυσική πορεία του γίγνεσθαι.
Το Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας εκπροσωπήθηκε
από τη κυρία Αλέξια Νικηφοράκη, υπεύθυνη
του τομέα εκπαίδευσης.