Β.ΛΑΜΠΡΙΝΟΥΔΑΚΗΣ, Καθηγητής Αρχαιολογίας

Και εγώ κύριε Πρόεδρε και κύριοι συνάδελφοι, αισθάνομαι ιδιαίτερη χαρά, γιατί βρίσκομαι μέσα σε ένα τέτοιο διεπιστημονικό περιβάλλον, το οποίο κινείται από γιατρούς. Λόγω της ενασχόλησής μου με το Ιερό της Επιδαύρου πάρα πολλά χρόνια και από το γεγονός ότι η κόρη μου είναι γιατρός, έχω μια ιδιαίτερη επαφή με το χώρο σας.

Καλούμε να κάνω την αναδρομή για τις ιδέες, τις οποίες ήδη έχετε ακούσει στο παρελθόν, μέσα από τα γνωστά μνημεία που έχουν σχέση με την θεραπεία που ο Ασκληπιός ο βασικός Θεός - γιατρός της αρχαιότητας, γιατί υπήρχαν και άλλοι πολλοί, έδινε στους ανθρώπους.

Τα αρχαία ιερά γενικά, υπήρξαν κεντρικοί χώροι κοινωνικής ζωής - ας το προσέξουμε αυτό - όλα τα αρχαία ιερά, αφού η δημόσια ζωή στην Αρχαία Ελλάδα, ήταν πολύ στενότερα συνδεδεμένη με την θρησκεία. Ολα και η δημόσια και η πολιτική ζωή, ξεκινούσαν από την θρησκεία.

Ιδιαίτερα όμως βλέπουμε εδώ ένα απλό παράδειγμα το Ιερό των Δελφών, θα το έχετε αναγνωρίσει, όπου όλα τα στοιχεία της πολιτικής ζωής, η αντιπροσώπευση των διαφόρων πόλεων με τους θησαυρούς τους, με τα αφιερώματά τους και τα λοιπά, και η υπόλοιπη ζωή, το στάδιο, το θέατρο, ακόμα και μια πινακοθήκη που υπήρχε εδώ πάνω, εμφανίζονται στα περισσότερα από τα αρχαία ιερά που ξέρουμε.

Ιδιαίτερα όμως τα Ασκληπιεία, εδώ βλέπετε μια παλιά φωτογραφία του χώρου του Ασκληπιείου της Επιδαύρου με το γνωστό του θέατρο, οι χώροι δηλαδή λατρείας του κατ' εξοχήν γιατρού - θεού της αρχαιότητας, ανέπτυξαν ένα ιδιαίτερα προηγμένο και συγγενέστερο προς την σύγχρονη ζωή κοινωνικό ρόλο.

Δεν είναι τυχαίο, ότι τα ιερά αυτά γνώρισαν την ακμή τους μετά τον 5ο π.Χ.αιώνα, όταν δηλαδή ο ελληνικός κόσμος άρχισε να αποκτά κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, δεν ήταν πια η κάθε πόλη με την ιδιομορφία της, οι πόλεις - κράτη έχασαν την συνοχή τους, ο άνθρωπος αισθάνθηκε μόνος, υπήρξε ένας διεθνισμός ανάλογος με τον σημερινό και η προσωπική ευτυχία, υποσκέλισε, ως βασική αξία της ζωής, την αυστηρότητα του ήθους, η οποία επικρατούσε παλαιότερα.

Δεν είναι επίσης τυχαίο, ότι ο Ασκληπιός αυτός ο περισσότερο απ' όλους τους αρχαίους θεούς φιλάνθρωπος θεός, άντεξε απέναντι στο Χριστό, περισσότερο απ' όλους τους άλλους θεούς και μερικές φορές στην αρχή, ταυτίστηκε μ' Αυτόν.

Βλέπετε εδώ π.χ. τον Ασκληπιό ως καλό ποιμένα και γνωρίζετε όλοι ότι οι πρώτες παραστάσεις του Χριστού, ήταν οι παραστάσεις του καλού ποιμένος. Μελετώντας λοιπόν κανείς τα Ασκληπιεία, μπορεί να αποκομίσει πολλά για την καλλιέργεια της ποιότητας στην ανθρώπινη ζωή.

Θ' αρχίσω με τον χαρακτήρα του χώρου στον οποίον αναπτύχθηκαν τα Ιερά του Ασκληπιού. Ξεκινώ μ' αυτόν και μ' αυτόν θα τελειώσω. Απαραίτητο στοιχείο ήταν το νερό, το οποίο ήταν άφθονο και φυσικό στην περιοχή, ή διοχετευόταν με τεχνικά έργα σ'αυτήν. Η λατρεία του νερού, ήταν ευρύτερη στην αρχαία θρησκεία. Βασικό στοιχείο για την γονιμότητα της γης και της ζωής, αλλά και για την καθαριότητα και επομένως την υγεία, το νερό αποτελούσε το κέντρο αναφοράς πάρα πολλών λατρειών.

Από τις λατρείες αυτές αναπτύχθηκαν και τα ιαματικά θρησκευτικά κέντρα. Αυτό συμβαίνει σχεδόν σ' όλα τα Ασκληπιεία όσα δεν είναι αφιδρύματα των βασικών Ασκληπιείων. Ο σεβασμός λοιπόν του νερού, ως κυρίαρχο στοιχείο για την ευφορία και επομένως για την συνεχή ανανέωση των δυνάμεων της ζωής, αλλά και ως βασικού μέσου της καθαριότητας, προϋπόθεσις για την υγεία και την ποιότητα της ζωής, βρίσκεται στην αρχή των Ασκληπιείων.

Το νερό βιώνεται ως ο κατ' εξοχήν θείος φορέας της ζωής. Οι ρίζες αυτού του βιώματος και αυτής της πρακτικής, όπως αποδεικνύουν τα τελευταία ευρήματα, είναι πολύ παλιότερος από την ακμή των Ασκληπιείων.

Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Ηδη γύρω στο 1500 π.Χ. στην αυγή δηλαδή των ιστορικών σήμερα χρόνων μετά την ανάγνωση των πινακίδων των Μυκηναϊκών, έχει ανέβει η ιστορική περίοδος, ήδη τότε, ξεκίνησε γύρω από την πλούσια πηγή στο λόφο πίσω από το θέατρο της Επιδαύρου, εδώ πάνω είναι η πηγή, ξεκίνησε λοιπόν εκεί μια ιδιαίτερα σημαντική λατρεία, είναι αυτή που βλέπετε εδώ, η οποία γύρω στο 800 π.Χ. εξειδικεύθηκε στον Απόλλωνα.

Ας μην ξεχνάμε ότι ο Απόλλων θεωρήθηκε ο πατέρας του Ασκληπιού, σ' όλη την αρχαία θρησκεία και σε διάφορες περιοχές χαρακτηριζόταν ως γιατρός. Από ιατρικά εργαλεία που βρίσκομαι στο βωμό του, σας δείχνω ένα παράδειγμα, αλλά υπάρχουν πάρα πολλά τα οποία βρέθηκαν σ' αυτό το ιερό επάνω, βλέπετε ένα φλεβοτόμο μαχαίριο και άλλα ανάλογα ιατρικά εργαλεία, απ' αυτά τα εργαλεία λοιπόν, φαίνεται ότι η υγεία υπηρετήθηκε στην περιοχή πολύ νωρίτερα από την επικράτηση του Ασκληπιού.

Ο Ασκληπιός επικρατεί γύρω στον 6ο αιώνα και τα ευρήματα αρχίζουν γύρω στον 8ο π.Χ. αιώνα. Το ιερό αυτό χαρακτηρίζεται ήδη, από ένα πολύπλοκο σύστημα αποθήκευσης, και διοχέτευσης νερού, βλέπετε μια τεράστια δεξαμενή, η οποία μάζευε το νερό και διοχέτευσής του, βλέπετε τους καταπληκτικούς αγωγούς οι οποίοι έχουν βρεθεί και το σύστημα του ελέγχου ροής του νερού, η τρύπα εδώ από την δεξαμενή, αυτό πήγαινε κάτω σ' όλο το ιερό και προς το βουνό. Και όταν η λατρεία στα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα μεταφέρθηκε στην πεδιάδα του Ασκληπιείου, το ίδιο νερό, με ένα θαυμαστό τεχνικό έργο, ένα υπόγειο υδραγωγείο σκαλισμένο στο βράχο που δουλεύει μέχρι σήμερα ακόμα, βλέπετε το νερό το οποίο τρέχει 1.80 υψηλό, με πολλές διακλαδώσεις μέσα σε όλη την πεδιάδα, μεταφέρθηκε στο νέο ιερό και κυρίως στο ιερό πηγάδι.

Βλέπετε εδώ ολόκληρο το ιερό, σ' αυτό το σημείο είναι η μεγάλη στοά του εγκοιμητηρίου και το ιερό πηγάδι είναι η αρχή όλης της λατρείας. Η δεξαμενή του νερού είναι εδώ επάνω, πάνω από το θέατρο στην πηγή. Μια και το ρωτάτε δεν υπάρχει μια δεξαμενή, υπάρχουν τρεις δεξαμενές, τόσο μεγάλες, η μια είναι εκεί επάνω όπως σας έδειξα και η δεύτερη είναι σ' αυτό το σημείο και η τρίτη βρίσκεται εδώ και από εδώ διοχετεύονταν όλο το νερό στο ιερό.

Δεν ήταν μόνο το πλούσιο νερό χαρακτηριστικό του Ασκληπιείου. Τα διακόσια περίπου γνωστά Ασκληπιεία της αρχαιότητας, εθεωρούντο όλα αφιδρύματα του ιερού της Επιδαύρου που ήταν το παλιότερο, αναπτύχθηκαν μέσα σε τοπία που υπογράμμιζαν την δύναμη της φύσης και το αίσθημα συγγένειας μ'αυτή του ανθρώπου.

Οι πηγές στο άγριο τοπίο της Αρκαδικής Γόρτυνας π.χ. ή το Άλσος του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, είναι δυο ακραία στην αντίθεση τραχύτητας και ηρεμία παραδείγματα τοπίου, βλέπετε εδώ, όλο αυτόν το χώρο και τα δυο όμως έχουν για τον άνθρωπο το ίδιο αποτέλεσμα. Είναι χαρακτηριστικά τα όσα ο αμερικανός συγγραφέας Χένρυ Μίλλερ έγραψε για την ευεξία που μπορεί να δημιουργήσει στην ψυχή του ανθρώπου το τοπίο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου.

Εγραφε γύρω στο 1940 για όσους δεν έχουν διαβάσει τον Κολοσσό του Μαρουσιού, θα μου επιτρέψετε, είναι πάρα πολύ χαρακτηριστικά να διαβάσω μερικά αποσπάσματα:

"Δεν θα γνώριζα ποτέ το νόημα της ειρήνης εάν δεν πήγαινα στην Επίδαυρο, όπως όλοι χρησιμοποιούσα σ' όλη μου την ζωή αυτή τη λέξη χωρίς ποτέ να συνειδητοποιώ ότι χρησιμοποιούσα κάτι το πλαστό. Η ειρήνη που οι περισσότεροί μας ξέρουμε, δεν είναι παρά η παύση των εχθροτήτων. Μια ανακωχή, ένα διάλειμμα, μια ανάπαυλα ένα αποκοίμισμα, όλα αρνητικά. Η ειρήνη της καρδιάς, είναι κάτι το θετικό και ακατανίκητο, που δεν χρειάζεται συνθήκες και προστασία, απλώς υπάρχει. Για μένα δεν υπάρχει κανένα μυστήριο στις θεραπείες που πετύχαιναν εδώ οι αρχαίοι, σ' αυτό το μέγα θρησκευτικό κέντρο του αρχαίου κόσμου. Εδώ ο ίδιος ο θεραπευτής, θεραπεύεται, που είναι το πρώτο και το πιο σημαντικό βήμα στην ανάπτυξη της θεραπευτικής τέχνης, που δεν είναι ιατρική, αλλά θρησκευτική.

Οι μεγάλοι γιατροί πάντα μιλούσαν για την φύση, σαν τον μεγάλο θεραπευτή. Μερικά μόνο είναι αλήθεια, η φύση από μόνη της δεν μπορεί να κάνει τίποτα, η φύση είναι σε θέση να θεραπεύσει, μόνο όταν ο άνθρωπος, αναγνωρίσει την θέση του στο κόσμο, θα επανέλθουμε σ' αυτό εδώ, που δεν βρίσκεται στη φύση, όπως συμβαίνει με το ζώο, αλλά στο ανθρώπινο βασίλειο, τον κρίκο ανάμεσα στο φυσικό και στο Θείο.

Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να πει πραγματικά, πως ξέρει τι είναι η χαρά. Αν δεν έχει πρώτα εμπειρία της ειρήνης. Οι αρρώστιες μας είναι όλα εκείνα που μας δεσμεύουν, είτε λέγονται συνήθειες, είτε ιδεολογίες, είτε ιδανικά, αρχές, πλούτη, φοβίες, θεοί, πίστη, θρησκείες, οτιδήποτε.

Σ' οτιδήποτε αγκιστρωνόμαστε, έστω και αν αυτό είναι ελπίδα ή πίστη μπορεί να είναι η αρρώστια που μας κουβαλάει μαζί τους. Στην Επίδαυρο, στην ακινησία του τοπίου, στην μεγάλη ειρήνη που με κατέλαβε άκουσα την καρδιά του κόσμου να χτυπά. Ξέρω ποια είναι η γιατρειά, είναι μια κίνηση παράδοσης, μια κίνηση εγκατάλειψης, έτσι που οι μικρές μας καρδιές να χτυπούν σε αρμονία με την μεγάλη καρδιά του κόσμου.

Νομίζω ότι οι μεγάλες ορδές που έφερναν το μακρύ δρόμο για την Επίδαυρο από κάθε γωνιά του αρχαίου κόσμου, είχαν ήδη θεραπευθεί, πριν ακόμα φθάσουν εκεί. Καθισμένος στο παράξενα σιωπηρό αμφιθέατρο, έφερνα στο μυαλό μου το μακρύ και δύσκολο μονοπάτι, απ' όπου εγώ ο ίδιος είχα φθάσει σ' αυτό το θρησκευτικό κέντρο της ειρήνης."

Νομίζω ότι αυτό το βίωμα τα λέει όλα. Η διαχρονική δύναμη του κοινού αυτού δημιουργήματος, γι' αυτό το τόνισα εκείνη τη στιγμή, του κοινού αυτού δημιουργήματος του ανθρώπου και της φύσης, φαίνεται και από το γεγονός ότι συνεχίζει να επιδρά ευεργετικά και στη σημερινή ζωή. Είναι από τις λίγες περιοχές στην Ελλάδα η Επίδαυρος, που με ευγενή προσφορά των αγρών από τους κατοίκους του Λυγουριού γύρω στο 1900, αποκαταστάθηκε στο φυσικό της περιβάλλον, το Αλσος αυτό φυτεύθηκε από τον Καββαδία, δεν είναι αρχαίο.

Αναφέρεται βέβαια το αρχαίο άλσος, με αναδημιουργία λοιπόν αυτού του αρχαίου άλσους και παρά την πίεση της σύγχρονης ζωής, που σας πληροφορώ ότι είναι πάρα πολύ μεγάλη, εξακολουθεί με αυστηρές ρυθμίσεις της πολιτείας, να διατηρεί το φυσικό του κάλλος ανέπαφο, και συγχρόνως, να παρέχει το πλαίσιο για υψηλής ποιότητας πολιτιστική δραστηριότητα.

Ξέρετε ότι σήμερα η υψηλότερη ποιότητα της θεατρικής δημιουργίας, θεωρεί ως ύψιστο στόχο να παρουσιαστεί στην Επίδαυρο. Ομως σχετικά με τη δημιουργία αρμόζοντος προς την φύση του ανθρώπου χώρου ζωής, τα Ασκληπιεία έχουν να μας διδάξουν και μια άλλη σημαντική προσέγγιση.

Επειδή τα ιερά αυτά αναπτύχθηκαν κατά τους προχωρημένους κλασσικούς χρόνους όπως σας είπα, παρουσιάζουν μια καλά μελετημένη και λειτουργική χωροταξία. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Ασκληπιείου της Κω, όπου θυμάστε υπάρχουν τα συνεχή άνδηρα με την άνετη, απόλυτα λογική και συγχρόνως φιλική για το τοπίο διαδοχή που έχουν.

Αλλά και το μεγάλο Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο, που ξεκίνησε πολύ νωρίτερα, αναδιοργανώθηκε κατά τον 4ο και τον 3ο π.Χ. αιώνα, με μια λογική διάταξη, έτσι ώστε, να υπάρχουν τα προπύλαια τα οποία οδηγούσαν από την πόλη και παρελάμβαναν τον επισκέπτη. Μεγάλος κεντρικός υπαίθριος λατρευτικός χώρος, είναι ο χώρος τον οποίο βλέπουμε εδώ, ή αν θέλετε είναι αυτός εδώ ο χώρος, με τα αφιερώματα που έδειχναν το διεθνές κύρος και την φήμη του ιερού, γύρω από το οποίο κατανέμονταν οι διάφορες δραστηριότητες, εδώ η θρησκευτική δραστηριότητα με το τάφο και τον ναό του Ασκληπιού, εδώ η κοινωνική δραστηριότητα, θα επανέλθουμε είναι το εστιατόριο το μεγάλο, επίσης κοινωνική δραστηριότητα μια μεγάλη στοά αυτή εδώ, η οποία είχε ότι πουλούσαν μέσα στο ιερό κ.ο.κ.

Επιμένω σ' αυτό τον τύπο εκλογίκευσης του χώρου ενός Ασκληπιείου, διότι πιστεύω ότι αυτός είναι εκείνος που μας διδάσκει για το τι θα κάνουμε σήμερα. Το Ασκληπιείο της Κω και όσα παραδείγματα του μοιάζουν, είναι μια ελεύθερη περιοχή, την οποία απευθείας οργανώθηκε τον 4ο αιώνα ένα μεγάλο ιερό.

Αντίθετα εδώ έχουμε μια μεγάλη παράδοση, η οποία ξεκινάει από εποχή η οποία ακόμα δεν αποσκοπούσε σ' αυτή την εκλογίκευση, έχει τα μαρτύρια του Θείου σε ορισμένες περιοχές που αποτελούν δεσμεύεις και αυτή ακριβώς την παραδεδομένη κατάσταση είναι που τον 4ο αιώνα, προσπαθούν να προσαρμόσουν σ' αυτό το προσαρμοσμένο στην φύση ανθρώπινο περιβάλλον.

Αρχισα με τον οικολογικό και τον χωροθετικό χαρακτήρα των Ασκληπιείων, επειδή η ίδια η θεραπεία, όπως είδαμε ότι αισθάνθηκε και στις μέρες μας και ο Χενρυ Μίλλερ, επιδίωκε άμεση εξάρτηση απ' αυτόν. Ομως και η ίδια η ιαματική και ιατρική δραστηριότητα, είναι και για τις μέρες μας πολύ ενδιαφέρουσα.

Ενας ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτος παράγοντας, ήταν και η ψυχική προετοιμασία του πάσχοντος, άκουσα τους προηγούμενους ομιλητές και χαίρομαι, γιατί λέμε τα ίδια πράγματα, ήταν λοιπόν η ψυχική προετοιμασία του πάσχοντος - επίτηδες δεν χρησιμοποιώ την λέξη ασθενούς - διότι η θεραπεία αντιμετώπιζε όπως θα δούμε πάσχοντες και όχι μόνο ασθενείς, πάσχοντες από διάφορα πράγματα.

Αυτό βεβαίως, έχει να κάνει με την θρησκευτική εξάρτηση της θεραπείας, αλλά ως παράγοντας υγείας αυτός καθ' εαυτόν, η ψυχική προετοιμασία, είναι πολύ σημαντικός. Ο πάσχων λοιπόν, υποβαλόταν σε άσκηση, σε λουτρά, σε μελέτη σε μια ειδική βιβλιοθήκη, η βιβλιοθήκη αυτή ήταν σχεδόν παρακολούθημα όλων των μεγάλων Ασκληπιείων και θα δούμε τι περιείχε, σε μια ειδική βιβλιοθήκη του ιερού, εδώ βλέπετε μια αεροφωτογραφία πριν από τις αναστηλώσεις τις οποίες έχουμε κάνει, είναι η θόλος, ο ζωοποιός τάφος του Ασκληπιού, αυτό είναι το εγκοιμητήριο δίπλα, όπου ο ασθενής κατεκλίνετο στο έδαφος για να έχει επαφή με την γη, απ' όπου προέρχεται η θεραπεία και έβλεπε στον ύπνο του τον Θεό και αυτό όλο το συγκρότημα είναι η βιβλιοθήκη στην οποία έπρεπε, βλέπετε είναι δίπλα στο άβατο, έπρεπε να ενδιατρίψει ο ασθενής.

Επίσης υποβαλόταν και σε προετοιμασία με παραμονή σε ειδικές κλειστές στοές, επί μέρες, για το περιβάλλον αυτό, στο οποίο υποβαλόταν ετοιμαζόμενος για την θεραπεία ο πάσχων στα Ασκληπιεία είναι χαρακτηριστικόν το άβατον της Επιδαύρου την επόμενη, το οποίο όπως είπαμε ήταν μια κλειστή στοά, βλέπετε εδώ την αποκατάστασή της, η οποία προέβλεπε εγκλεισμό του ασθενούς και απομόνωσή του για ένα ορισμένο διάστημα, ανάλογα με το τι θα έλεγε ο θεός, επομένως ή θα έκριναν οι ιερείς, η επαφή του με το ιερό πηγάδι το οποίο υπήρχε εδώ και με άλλα αντικείμενα στα οποία θα επανέλθω και κατόπιν η κάθοδός του σ' αυτόν τον χώρο και την εγκοίμηση.

Μέσα σ' αυτή υπήρχε λοιπόν, όχι μόνο το ιερό πηγάδι με το καθάρσιο νερό, αλλά ήταν εκτεθειμένες και πολλές στήλες, σ' αυτό εδώ το χώρο έχουν βρεθεί αυτές οι στήλες, με τις οποίες ερχόταν σχεδόν κατ' αποκλειστικότητα σε επαφή ο ασθενής, έχουν βρεθεί 12 τέτοιες στήλες, οι οποίες ήταν τοποθετημένες στους στοίχους των κλειστών αιθουσών του Αβάτου, επάνω στις οποίες αναγράφονταν αναλυτικά, θαυματουργές ιάσεις του Ασκληπιού από την ανάγνωση των οποίων, υποβαλόταν θετικά ακόμα και ο πιο απαισιόδοξος ασθενής. Αν τις διαβάσετε θα δείτε ότι, όλη η γκάμα των ανθρωπίνων παθών, είναι εκεί μέσα και για όλα ο Θεός βρίσκει μια λύση.

Την ψυχική αντιμετώπιση, συμπλήρωνε ασφαλώς μια ανεπτυγμένη πραγματική ιατρική υποστήριξη. Είδαμε ότι ήδη ο πατέρας του Ασκληπιού ο Απόλλων, είχε τα εργαλεία με τα οποία επενέβαινε κανείς στο σώμα. Ο καταφεύγων στον Ασκληπιό υποβαλόταν σε δίαιτα, ξέρουμε από τις επιγραφές, τα λουτρά είχαν επίσης ιαματική χρήση, θα επανέλθουμε στην πληθώρα λουτρών τα οποία υπάρχουν στα Ασκληπιεία, πολλά από τα οποία είναι μόνο λουτρά, στην Γόρτυνα π.χ. εκμεταλλεύονται το ψυχρό και το θερμό ύδωρ και είναι μόνο λουτρά.

Αλλά και φάρμακα εχρησιμοποιούντο ευρέως και χειρουργικές ακόμα επεμβάσεις απετολμώντο. Είναι χαρακτηριστικό ότι, κατά την επίσημη παράδοση του ιερού, ο Θεός θεράπευε τον προσφεύγοντα, εμφανιζόμενος στον ύπνο του ο ίδιος, είτε ο ίδιος, είτε με ένα ιερό του ζώο όπως το φίδι π.χ. και επέβαιναν είτε με επίθεση του χεριού του, είτε υποδεικνύοντας το φάρμακο το οποίο έπρεπε να πάρει ο ασθενής.

Είναι χαρακτηριστική για τα ανωτέρω, εδώ βλέπετε μια από τις πάρα πολλές παραστάσεις, στις οποίες χρησιμοποιούν κυρίως οι γιατροί, είναι λοιπόν χαρακτηριστική για τα ανωτέρω, η ευχαριστήρια επιγραφή που βλέπετε εδώ του Μάρκου Ιουλίου Απελλά από την Επίδαυρο, ο οποίος κατέφυγε στον Ασκληπιό γιατί έπασχε από δυσπεψία, αυτός λοιπόν περιγράφει τα πάθη του και την απαλλαγή του απ' αυτά από τον Θεό.

Ο Θεός του παρήγγειλε από την αρχή, ήδη όταν ήταν μέσα στο πλοίο, αυτός ήταν από την Ικαρία, του παρήγγειλε λοιπόν μέσα στο πλοίο να μην οργίζεται, το πρώτο που του είπε ήταν να μην οργίζεται. Παράλληλα όταν πήγε στο ιερό του επεβλήθη δίαιτα να τρώγει μόνο ψωμί, τυρί, σέλινα και μαρούλι και να πίνει γάλα με μέλι και λεμονάδα από κίτρο. Να κάνει μπάνιο, να περπατάει ώρες την ημέρα, να διαβάζει στην βιβλιοθήκη, λέγεται ρητά αυτό το πράγμα, να διαβάζει και να αλείφει το σώμα του με σινάπι και με υγρό αλάτι.

Εναντίον πονοκεφάλων που του δημιουργήθηκαν, δόθηκε άνισο με λάδι και για τις αμυγδαλές του κρύες γαργάρες. Αναφέρονται όμως στις επιγραφές και φλεβοτομίες, αναφέρονται κλύσματα και άλλες επεμβάσεις.

Αξιοσημείωτη πάντως είναι η χρήση ως φαρμάκων, φυσικών προϊόντων. Πάντοτε φυσικά προϊόντα είναι αυτά που αναφέρονται στις επιγραφές. Ενδιαφέρουσες είναι και οι προβλέψεις υγιεινής στα Ασκληπιεία. Πλην του νερού το οποίο διοχετευόταν άφθονο στα ιερά αυτά, υπάρχουν κανάλια επί του εδάφους τα οποία διοχετεύουν το νερό σε πάρα πολύ πυκνό δίκτυο σε όλες του τις περιοχές. Εκτός απ' αυτό, χαρακτηριστική είναι η διαρρύθμιση των ξενοδοχείων, τα οποία εξυπηρετούσαν τα μεγάλα Ασκληπιεία. Το ξενοδοχείο το οποίο βλέπετε εδώ και το οποίο είναι ένα τεράστιο οικοδόμημα 80Χ80 μέτρα, με τέσσερις αυλές εσωτερικές όπως βλέπετε, με διώροφα κτίσματα γύρω γύρω. Αυτό λοιπόν το οποίο έπαιρνε πάρα πολλούς ανθρώπους είναι διηρημένο σε δυο πτέρυγες αυτή και αυτή που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους.

Ο λόγος είναι ότι, το ένα τμήμα προοριζόταν για τους ασθενείς και το άλλο τμήμα για τους συνοδούς τους, ώστε να μην υπάρχει μετάδοση. Στα Ασκληπιεία επίσης, δεν επιτρεπόταν - έχουμε επιγραφές γι' αυτό - δεν επιτρεπόταν η φυσιολογική γέννα μέσα στο χώρο του Ιερού, επομένως μέσα στο θεραπευτικό χώρο, προφανώς για την προστασία και των λεχώνων και των νηπίων.

Πρέπει να τονιστεί - όπως ήδη υπαινίχθηκα στην αρχή - ότι τα αρχαία Ασκληπιεία, εκτός από τη λειτουργία τους ως θεραπευτικά κέντρα, καλλιεργούσαν εντονότερα από άλλα Ιερά και οπωσδήποτε πέρα από την έννοια ενός σύγχρονου θεραπευτηρίου, ένα ευρύτερο κοινωνικό ρόλο, που είναι αυτονόητο ότι αποτελεί ευκταίο πλαίσιο της ιατρικής.

Η ίδια η λατρεία την οποία γνωρίζουμε από επιγραφές, προέβλεπε ετήσιες συνεστιάσεις των πιστών, αυτό που λέγατε προηγουμένως, τα τραπεζώματα όπως αναφέρονται στις επιγραφές. Οσοι είναι παλαιότεροι εδώ, θα θυμούνται τα παλιά πανηγύρια κάθε χρόνο, στα οποία βρίσκονταν όλοι οι άνθρωποι και έτσι η κοινωνία αποκτούσε ξανά την συνοχή της, διότι όλοι έτρωγαν μαζί, έπιναν μαζί, γλεντούσαν μαζί, χόρευαν μαζί και επομένως δημιουργούσαν τους δεσμούς εκείνους, οι οποίοι σήμερα λείπουν εντελώς από την κοινωνία.

Τα τραπεζώματα βέβαια είχαν μια πολύ παλιά παράδοση από το 1500 που σας είπα, ήταν η πρόσκληση του ίδιου του Θεού στο τραπέζι, ώστε να ευλογήσει τα εδέσματα και να έρθει η υγεία από εκεί και πέρα σ' αυτούς που τα τρώνε. Εξελίχθηκαν όμως σ' αυτή την ετήσια πανηγυρική εκδήλωση, μέσα σε ένα επίσης τεράστιο οικοδόμημα άλλο τόσο, όσο το ξενοδοχείο, το τελετουργικόν εστιατόριον, το βλέπετε, είναι όλο αυτό το τεράστιο οικοδόμημα, που μέσα στις πολλές του αίθουσες έχει κλίνες, γιατί να μην ξεχνάμε ότι οι αρχαίοι έτρωγαν ανακεκλιμένοι.

Εκεί λοιπόν θα δείτε, είναι λίγο αντίφαση αυτό που είπα προηγουμένως, θα δείτε μια μικρή κοινωνική διάκριση. Υπάρχουν αίθουσες για κάποιους πιο υψηλά ιστάμενους ανθρώπους και υπάρχουν και μεγάλες αίθουσες για το κοινό. Αυτό όμως δεν παύει να μας δείχνει ότι αυτή η κοινωνική συνεύρεση ήταν κάτι το οποίο αποτελούσε ένα πολύ κεντρικό σημείο του ρόλου που έπαιζε αυτό το Ιερό.

Υπήρχε μια τεράστια πομπή που ξεκινούσε από την πόλη της Επιδαύρου και οδηγούσε προς το Ιερό, φέρνοντας όλον το κόσμο της πόλης μέσα σε αυτόν τον χώρο.

Το εύρος των κοινωνικών υπηρεσιών όμως κύριοι συνάδελφοι, ήταν ακόμα μεγαλύτερο. Μπορεί να το αναγνώσει κανείς και μέσα από τα κείμενα των θαυμάτων του Ασκληπιού, που όπως λέγαμε σώθηκαν άφθονα στην Επίδαυρο. Ο Ασκληπιός εύρισκε λύση, ή και από παραδόσεις άλλων Ιερών αναλόγων. Το πιο μακρινό αφίδρυμα του Ασκληπιείου ήταν το Ασκληπιείο της Ρώμης, που εθεωρείτο ότι ιδρύθηκε από ένα φίδι που έφυγε από την Επίδαυρο.

Ο Ασκληπιός λοιπόν έβρισκε λύση και σε άλλα προβλήματα των ανθρώπων, πλην εκείνων της υγείας, όπως π.χ. στην περίπτωση ενός καημένου δούλου που κατά λάθος έσπασε ένα πολύτιμο αγγείο του κυρίου του που το μετέφερε και κατέφυγε στο Ιερό έντρομος, διότι δεν τολμούσε πίσω στον κύριό του. Ο Ασκληπιός το συνεκόλλησε, απαλλάσσοντας τον φτωχό δούλο από το άγχος της αυστηρής τιμωρίας.

Ανάλογες υπηρεσίες που προσέφεραν οι υποδείξεις του Ασκληπιού και που οδηγούσαν στην ψυχική υγεία περισσοτέρων ανθρώπων, ήταν η αντιμετώπιση της ατεκνίας. Πάρα πολλές φορές αναφέρεται μέσα στα κείμενα αυτό το πράγμα, ή η εύρεση χαμένων συγγενών, αυτό που κάνει η τηλεόραση σήμερα αυτό το έκανε το Ιερό του Ασκληπιού.

Ναυτικοί π.χ. ζητούσαν τα παιδιά τους τα οποία χάθηκαν στην θάλασσα, υποτίθεται με κάποιο τρόπο το Ιερό έβρισκε που ήταν αυτά τα παιδιά, κ.ο.κ. Ο Θεός εδίδασκε άλλωστε με τα θαύματά του ηθική, τιμωρώντας τους δύσπιστους, τιμωρώντας τους περιέργους, ή αυτούς που δεν κρατούσαν τον λόγο τους. Δίδασκε ακόμα την καθαρή σκέψη και την ακριβή έκφραση, προσέξτε εδώ πάμε στην περιοχή του πολιτισμού.

Υπάρχει μια πολύ ωραία περίπτωση μιας γυναίκας που του ζήτησε να μείνει έγκυος. Παρουσιάστηκε ο Θεός και της είπε, μπορείς να είσαι έγκυος, αυτή έμεινε έγκυος επί πέντε χρόνια έγκυος και δεν μπορούσε να γεννήσει. Οπότε ξαναγύρισε στο Ιερό, παρουσιάστηκε αυτός της είπε τι θέλεις; Λέει να γεννήσω, λέει αυτό δεν μου το είπες την προηγούμενη φορά. Και την άφησε να φύγει από το Ιερό γεννώντας.

Αλλά υπάρχουν ακόμα ευρύτερες κοινωνικές λειτουργίες σ' αυτά τα Ιερά, αυτά είναι συμπεράσματα που έχουμε αποκτήσει τα τελευταία χρόνια. Οι ευρείς αλσώδεις χώροι οι οποίοι υπήρχαν γύρω, η περιουσία του Ιερού, χρησιμοποιούνταν και για άλλους σκοπούς.

Μαθαίνουμε ότι πολιτικοί φυγάδες εγκαθίσταντο συχνά σ' αυτά και έμεναν εκεί για περισσότερο χρόνο. Τα Ιερά αυτά είχαν τη δυνατότητα να στεγάσουν για χρόνια ολόκληρα ομάδες πολιτικών φυγάδων όχι ένα και δυο ανθρώπους, αλλά ομάδες πολιτικών φυγάδων, στους οποίους εξασφάλιζαν μια αξιοπρεπή ζωή.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους γύρω από τα Ασκληπιεία, παρατηρείται η εγκατάσταση πάρα πολλών βαλανείων, περίπου αυτό είναι ένα εύρημα της περασμένης χρονιάς, γύρω από το Ασκληπιείο, βλέπετε πόσο καλά σώζεται, τέτοια λουτρά υπάρχουν ολόγυρα στα Ιερά, όχι μόνο στην Επίδαυρο, στα Ιερά του Ασκληπιείου, αλλά παντού και ο αριθμός τους δεν μπορεί να ερμηνευθεί από τις ανάγκες της υγιεινής και της θεραπείας.

Τα Ιερά γίνονται μάλλον ένα κέντρο πολιτισμού καθαριότητας στην ρωμαϊκή εποχή και φροντισμένου ελεύθερου χρόνου, προσέξτε το αυτό γιατί η ρωμαϊκή κουλτούρα ήθελε το λουτρό, σαν ένα τόπο όπου περνούσε κανείς ελεύθερα το χρόνο του ευχάριστα.

Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω ακόμα μια, την τελευταία παράμετρο του πολύπλευρου χαρακτήρα των αρχαίων θεραπευτικών κέντρων, την ανάπτυξη μέσα σ' αυτά ευρύτερου πολιτισμού. Το γεγονός ασφαλώς οφείλεται στον αρχικό χαρακτήρα των αρχαίων ιερών εν γένει, στον οποίον αναφέρθηκα στην αρχή, δηλαδή στο γεγονός ότι αυτά αποτελούσαν κέντρο της δημόσιας ζωής.

Επομένως κάθε εκδήλωση η οποία αποσκοπούσε στον εντυπωσιασμό του κοινού, ή στην ενημέρωση του κοινού, γινόταν και μέσα στα Ιερά. Ο συνδυασμός όμως που προέκυπτε στα Ασκληπιεία, της πολιτισμικής ζωής με την θεραπεία, δεν έπαυε να είναι ιδιαίτερα θετικός για την τελευταία, για την θεραπεία.

Η ίδια η ιατρική επιστήμη συστηματοποιήθηκε μέσα στα Ιερά. Στις απαραίτητες - όπως είδαμε - για την θεραπεία βιβλιοθήκες τους, συγκεντρώθηκαν, ξέρουμε της Επιδαύρου, την Βιβλιοθήκη της Κω, όπου αποθησαυρίζονταν όλες οι γνωστές περιπτώσεις ασθενείας και θεραπείας.

Στις βιβλιοθήκες αυτές, συγκεντρώθηκαν οι καταγραφές απείρων περιπτώσεων ασθένειας και αντιμετώπισής της, ένα πλουσιότατο αρχείο της συνεχώς αυξανόμενης εμπειρίας και γνώσης. Δεν κομίζω γλαύκας στην Αθήνα λέγοντας ότι η επιστήμη άρχιζε με την ιατρική, γιατί επιστήμη είναι η παρατήρηση και η πρώτη παρατήρηση έγινε από την ιατρική.

Γύρω απ' αυτές τις βιβλιοθήκες και την πράξη των Ασκληπιείων, αναπτύχθηκαν ομάδες ή οικογένειες γιατρών μια πολύτιμη κουλτούρα και παράδοση. Οι οικογένειες αυτές των γιατρών, εκτός από τους Ασκληπιάδες της Κω ή την ομάδα των χειρουργών της Κνείδου του 6ου αιώνα, οι ομάδες αυτές παρατηρούνται γύρω απ' όλα τα μεγάλα Ασκληπιεία.

Ας πούμε στην πόλη της Επιδαύρου είναι γνωστές γενιές ολόκληρες από τις επιγραφές οικογενειών γιατρών, οι οποίες παραδίδουν η μια στην άλλη την εμπειρία τους και τελευταία έχουν γίνει ανασκαφές τάφων γιατρών εκεί, ένας απ' αυτούς τους τάφους σώθηκε πάρα πολύ καλά, μπορείτε το κέλυφος να το δείτε εκεί και το περιεχόμενό τους στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου δείχνουν τον πλούτο της εμπειρίας που είχαν αυτοί οι άνθρωποι.

Πέρα όμως και γύρω από την ιατρική, στα Ασκληπιεία γράφτηκαν και ψάλθηκαν για την λατρεία σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα, όπως είναι ο Παιάνας του ποιητή Ησίλου για την Επίδαυρο, έγινε περίφημος όταν δημοσιεύθηκε από τον μεγαλύτερο φιλόλογο που γνωρίσαμε τον Βιλαμόβιτς, οργανώθηκαν και παγιώθηκαν μουσικοί, γυμνικοί και ιππικοί αγώνες, όπως μαρτυρούν οι παλαίστρες, τα στάδια και οι ιππόδρομοι που τα πλαισίωναν.

Το στάδιο της Επιδαύρου που ευελπιστούμε ότι το 2004 θα μπορεί να φιλοξενήσει εκδηλώσεις γιατί τώρα αναστηλώνεται, γι' αυτό δεν σας δείχνω εικόνες, το αναφέρω ήδη ο Πίνδαρος δηλαδή τον πρώιμο 5ο π.Χ. αιώνα, μόλις ξεκινάει το Ασκληπιείο της Επιδαύρου κάτω, το αναφέρει στους ύμνους του και μάλιστα για μουσικούς αγώνες.

Και το περίφημο θέατρο, στο ίδιο Ιερό, για το οποίο επιστρατεύθηκε ένας από τους καλύτερους σχεδιαστές της εποχής του ο Πολύγνωτος, μας επιτρέπει να δεχθούμε ότι η θεραπευτική διαδικασία, πλαισιωνόταν με θεατρικές εμπειρίες πολύ υψηλού επιπέδου.

Ανάλογο είναι το συμπέρασμα και από το Ωδείο της Ρωμαϊκής Περιόδου στο ίδιο Ιερό. Για να μην μιλήσω για το τεράστιο πλήθος των αναθημάτων, γλυπτών αναθημάτων ή άλλων, τα οποία πλαισίωναν την λατρεία.

Μετά από τον πολύ σύντομο αυτό υπαινιγμό θα έλεγα στις λειτουργίες των Αρχαίων Ασκληπιείων, βλέπει κανείς με χαρά ότι ο σχεδιαζόμενος και προτεινόμενος από τους φίλους του Ασκληπιείου Πάρκου Αθηνών, η σχεδιαζόμενη ιδέα, έχει ή θέλει να επαναφέρει ως πλαίσιο προσφοράς υγείας, ολα τα στοιχεία που προσπάθησα να δείξω ότι πλαισίωναν ευεργετικά και την αρχαία θεραπεία.

Είδα στην πρόκληση για ομιλίες στη σημερινή συνάντηση ότι διατυπώνεται από τους οργανωτές, η παράκληση να γίνουν από τους ομιλητές οι συμπληρωματικές προτάσεις στο όραμα των φίλων του πάρκου. Εγώ θα ήθελα να πω, ότι βεβαίως πάση δυνάμει πρέπει να στηριχθεί η πραγματοποίηση αυτού του οράματος. Σαν αρχαιολόγος επομένως μετέχων και της τεχνικής, όχι μόνο της τέχνης, θα ήθελα να συμφωνήσω λίγο μ' αυτά που είπε ο κ. Στεφανής προηγουμένως, ότι δηλαδή πρέπει να υπάρξει μια συγκεκριμένη, πέρα από το όραμα, πρέπει να υπάρξει μια περισσότερο συγκεκριμένη πρόταση για την υλοποίησή του.

Θα ήθελα να πω 4, 5 σκέψεις που μου δημιουργήθηκαν ακούγοντας εδώ την συζήτηση. Λέχθηκε ότι η υγεία δεν είναι η ευτυχία. Είναι σωστό αυτό. Αλλά το παράδειγμα των Ασκληπιείων, τα οποία ξεκινούν από την ευτυχία, αλλά θέτουν την ευτυχία, την χαρά την ευημερία αν θέλετε του ανθρώπου, αλλά θέτουν ως βάση αργότερα την υγεία, θέλει μελέτη.

Τι είναι η αρχή αυτής της λατρείας; Είναι ότι ο άνθρωπος λατρεύει το νερό, το οποίο είναι το βασικό στοιχείο της γονιμότητας και της ευεξίας του ανθρώπου. Είναι το σύμβολο αν θέλετε της γονιμότητας και της ευεξίας. Λατρεύει μια θεότητα της γονιμότητας, για να τον προστατεύσει στην ζωή του, να κρατήσει την ζωή του καλή και να του δώσει τα προς το ζειν, αυτά όλα είναι η ευτυχία και αργότερα την λατρεύει με τον ίδιο τρόπο, για να του δώσει και την ψυχική υγεία.

Ξέρουμε ότι στα Ελευσίνια Μυστήρια που είναι το πιο γνωστό παράδειγμα αυτού του τύπου λατρείας, η σωματική κάθαρση που επιδιωκόταν στην αρχή, στο τέλος κατέληξε να είναι η ψυχική κάθαρση του ανθρώπου, ο θάνατος και η αναγέννηση είναι θάνατος του επιβαρυμένου ανθρώπου και αναγέννησή του ελεύθερου.

Ετσι ξεκίνησε, όμως γιατί κατέληξαν στα Ασκληπιεία να είναι βασικά οι φορείς αντιμετώπισης της ασθένειας των πασχόντων μεν γενικά, αλλά κυρίως της ασθένειας. Πιστεύω ότι ο άνθρωπος την ευτυχία την βιώνει με διάφορους τρόπους και ο βασικός λόγος για τον οποίο αρχίζει να μην αισθάνεται ευτυχής, είναι η έλλειψη σωματικής υγείας.

Μέσα στην σωματική υγεία βάζω βέβαια και τις ψυχικές διαταραχές. Επομένως αυτός είναι ο βασικός παράγοντας, χωρίς τον φορέα του η ψυχή, χωρίς το σώμα η ψυχή, δεν μπορεί να λειτουργήσει. Αυτός είναι λοιπόν ο βασικός παράγοντας αντιμετώπισης της ευτυχίας και αν θέλετε συμβαίνει και κάτι άλλο. Ολα τα άλλα εξαρτώνται απ' αυτό, ο άνθρωπος δηλαδή αδελφώνεται περισσότερο σεβόμενος τον ασθενή.

Μπορεί κανείς να είναι εχθρός με έναν άνθρωπο, όταν τον δει να πάσχει, αρχίζει να φέρεται διαφορετικά. Ολοι έχουμε νιώσει αυτό το συναίσθημα. Θεωρώ ότι βεβαίως η σύλληψη είναι πάρα πολύ σωστή, ότι πρέπει να γίνει ένα πάρκο πολιτισμού, αλλά ένα βασικό στοιχείο είναι η παροχή θεραπείας τους ασθενείς, τα νοσοκομεία, ας μην κρυβόμαστε πίσω από τις λέξεις, τα θεραπευτήρια.

Αυτό είναι ένα βασικό στοιχείο προτεραιότητας, για να υλοποιηθεί αυτό το πρόγραμμα. Γιατί πιστεύω ότι χωρίς χωροταξία, χωρίς το πλαίσιο χώρου μέσα στο οποίο θα λειτουργήσουν αυτά τα πράγματα δεν μπορεί κανείς να προχωρήσει. Είναι πολύ σωστά αυτά που λέτε ότι με την τηλεματική μπορεί κανείς να δημιουργήσει δίκτυα και να εξυπηρετήσει τους ανθρώπους, αλλά για να φθάσουμε στο σκοπό που θέλετε, δηλαδή την ακτινοβολία μιας ευτυχούς ζωής...