ΤΟ ΑΣΚΛΗΠΙΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ

Από το βιβλίο του Θάνου Γ. Παπαθανασόπουλου
ΤΟ ΙΕΡΟ ΚΑΙ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ
(Εκδόσεις Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993)

Στα δυτικά του κοίλου του Θεάτρου του Διονύσου, ανάμεσα στον Περίπατο και τον βράχο της Ακρόπολης βρίσκεται το Ασκληπιείο των Αθηνών,

Το Ασκληπιείο στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης

που ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου αι. π.χ., δηλαδή στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου.

Μία πηγή μέσα σε κάποια σπηλιά του βράχου θα αποτέλεσε ασφαλώς το αίτιο της επιλογής αυτής της συγκεκριμένης θέσης για την ίδρυση του τεμένους, επειδή, όπως σημειώνει και ο Βιτρούβιος (Ι.2.7.), το “καθαρό νερό” ήταν απαραίτητο για τους καθαρμούς των ασθενών στα Ασκληπιεία. Πολλοί μελετητές υποθέτουν πως στην πηγή αυτή ο γιος του Ποσειδώνα Αλιρρόθιος ντρόπιασε την κόρη του ‘Αρη Αλκίππη, με αποτέλεσμα το ‘Αρης να τον σκοτώσει και να οδηγηθεί σε δίκη από τους Ολύμπιους θεούς στον ‘Αρειο Πάγο.

Υπάρχει και άλλη μία πηγή στα δυτικά του Ασκληπιείου, η οποία ήδη από τους αρχαϊκούς χρόνους είχε μετατραπεί σε, σχεδόν τετράγωνης διατομής, πηγάδι, βάθους περίπου 3μ.

Εικ. 77. Το κτιριακό συγκρότημα του Ασκληπιείου. Στο κέντρο ο ναός του Ασκληπιού, που είχε το λατρευτικό άγαλμα του θεού, και ανατολικότερα ο βωμός. Στη βόρεια πλευρά του ναού υπάρχει στα ανατολικά η διώροφη “Δωρική Στοά” και στα δυτικά η “Ιωνική”, όλα κτίσματα του τελευταίου τέταρτου του 5ου π.χ. αι. Στα νότια του ναού, το κορινθιακού ρυθμού πρόπυλο του ιερού των ρωμαϊκών χρόνων, που αντικατέστησε άλλο προγενέστερο, και η στοά, που εικάζεται ότι οικοδομήθηκε στα χρόνια της Ρωμαιοκρατίας. (Τραυλός, Fig. 171).

Τη λατρεία του θεού θεραπευτή Ασκληπιού την έφερε στην Αθήνα κάποιος Τηλέμαχος από την Επίδαυρο, όπου βρισκόταν το ονομαστό πανελλήνιο κέντρο του θεού. Ο τραγικός ποιητής Σοφοκλης ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για την εισαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού στην Αθήνα και ίσως να οφείλεται σε δικές του ενέργειες η εγκατάσταση του Ιερού του Ασκληπιού δίπλα ακριβώς στο Θέατρο του Διονύσου. Λέγεται ότι ο ποιητής είχε στο σπίτι του τη λατρευτική εικόνα του θεού και είχε ιδρύσει και βωμό γι’αυτόν. Ο Σοφοκλής είχε συνθέσει και παιάνα για τον θεό, που έψελναν οι Αθηναίοι επί αιώνες και μάλιστα, όταν ο μεγάλος δραματουργός πέθανε, τιμήθηκε με το όνομα Δεξίων, επειδή είχε “δεξιωθεί” τον Ασκληπιό.

Η αρχική ξύλινη λατρευτική εγκατάσταση του Τηλέμαχου αντικαταστάθηκε σταδιακά από λίθινα μεγαλοπρεπή κτίρια, των οποίων τα υπολείμματα είναι ορατά σήμερα.

Εικ. 78. Ασκληπιείο. Κατά πλάτος τομή της Δωρικής Στοάς. (Τραυλός Fig. 176A).

Στο συγκρότημα αυτών των αρχικών οικοδομημάτων του Ιερού περιλαμβάνονται ο ναός του Ασκληπιού, ο βωμός και το εγκοιμητήριο. Στους χρόνους της Ρωμαιοκρατίας προστέθηκε μία ακόμη μικρή στοά στα νότια του ναού. Από τον ναό, που θεωρείται του 4ου π.χ. αι., σώζονται τα θεμέλια, διαστάσεων 10,4 x 6μ. Ο ναός του Ασκληπιού κατέληγε στα ανατολικά του σε τετρακιόνια πρόσταση και ήταν ένας απλός σηκός που, όπως αναφέρει ο Παυσανίας, στέγαζε το άγαλμα του θεού και των παιδιών του. Μπροστά στον ναό, προς τα ανατολικά, υπήρχε ο βωμός του θεού, διαστάσεων 6 x 3,5 μ.

Εκτός από τον ναό, το πιο σημαντικό κτίριο του Ασκληπιείου ήταν το εγκοιμητήριο ή άβατο, που αποκαλείται και Δωρική Στοά (εικ. 77).

Εικ. 79. Το Ασκληπιείο από τα ανατολικά

Η Δωρική Στοά, διώροφη, μήκους 49,75μ. και πλάτος 9,75 μ., επικοινωνούσε με την πηγή της σπηλιάς και είχε στο ισόγειο μία εξωτερική κιονοστοιχία από 17 δωρικούς κίονες, και μία εσωτερική από κίονες ιωνικού ρυθμού (εικ. 78). Στη δυτική πλευρά, στο πίσω μέρος της, βρίσκεται ένα φρέαρ, αφιερωμένο πιθανόν στη λατρεία ηρώων.

Δυτικότερα από τη Δωρική βρίσκεται η Ιωνική Στοά, η οποία είναι μονώροφη και χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου π.χ. αι. Η Ιωνική Στοά στέγαζε τέσσερα δωμάτια, πλευράς 6μ., τα οποία είχαν ανάκλιντρα για τους επισκέπτες. Η αρχαία ονομασία για τέτοιου είδους κτίρια, απαραίτητα στα Ασκληπιεία, ήταν “καταγώγια”.

Από τον Περίπατο έμπαινε κανείς στο Ασκληπιείο από ένα πρόπυλο, που βρισκόνταν λίγο πιο αριστερά από τη σημερινή είσοδο στο Ιερό.

Το Ιερό του Ασκληπιού στην Αθήνα, όπως και όλα τα Ασκληπιεία στην Ελλάδα, ήταν χώροι στους οποίους όχι μόνο λατρευόταν ο θεός αλλα συγχρόνως ήταν και θεραπευτήρια, όπου κατέφευγαν οι ασθενείς για να θεραπευτούν.

Εικ. 80. Η κάτοψη της τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής των Αγίων Αναργύρων (Κοσμά και Δαμιανού), ενσωματωμένη στο ιερό του Ασκληπιού, του 5ου αι. (Τραυλός Fig. 172).

Το Ασκληπιείο της Αθήνας, όπως και όλα τα ιερά της Ελλάδας στα οποία λατρευόταν ο Ασκληπιός, ήταν στην πραγματικότητα θεραπευτήριο. Γιος τους Απόλλωνα ο Ασκληπιός έμαθε την ιατρική τέχνη από τον Κένταυρο Χείρωνα και θεράπευε τους ανθρώπους με φάρμακα, με χειρουργικές τομές ή ακόμα με συμβουλές που έδινε στους ασθενείς στον ύπνο τους. Η θεραπευτική μέθοδος που επικρατούσε στην αρχαιότητα ήταν η “εγκοίμηση” του ασθενούς μέσα στο εγκοιμητήριο, στη στοά δηλαδή όπου ο ασθενής κοιμότανε, αφού είχαν προηγηθεί οι θυσίες στον βωμό του θεού και ο καθιερωμένος εξαγνισμός με το νερό της ιερής πηγής. Κατά τη διάρκεια του ύπνου ο Ασκληπιός ερχόταν στα όνειρα και θεράπευε τον ασθενή ή τον συμβούλευε για τη θεραπεία του.

Συχνά οι ασθενείς αναπαριστούσαν σε μάρμαρο το μέλος του σώματός τους που έπασχε και έπρεπε να ιαθεί και αφιέρωναν το ομοίωμα στον Ασκληπιό. Πολλά από αυτά τα αφιερώματα των ασθενών, που στόχο είχαν να παρακαλέσουν ή να ευχαριστήσουν τον θεό για την ίασή τους, βρέθηκαν στις ανασκαφές που αποκάλυψαν το Ασκληπιείο, οι οποίες έγιναν το 1876 από την Αρχαιολογική Εταιρεία. Τότε βρέθηκαν, εκτός από το μεγάλο πλήθος των ακέραιων αρχιτεκτονικών μελών που προέρχονται από το μνημειακό συγκρότημα, χιλιάδες μαρμάρινα ή άλλα λίθινα θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών, γλυπτών ή επιγραφών (εικ. 79), τα οποία και σήμερα ακόμα μελετώνται, ταξινομούνται και , όσα συνανήκουν, συγκολλούνται.

Το Ασκληπιείο φαίνεται ότι καταστράφηκε και αυτό από τους Ερούλους του 267 και ξαναχτίστηκε τον 4ο αι., προφανώς από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ιουλιανό (361-363).

Μετά το τέλος της αρχαιότητας, τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, το Ασκληπιείο παύει να λειτουργεί, ενώ τη θέση του έχει καταλάβει μία τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική αφιερωμένη στους Αγίους Αναργύρους, οι οποίοι, όπως είναι γνωστό, είναι οι θεράποντες άγιοι της χριστιανοσύνης. Η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική του τέλους του 5ου ή των αρχών του 6ου αι., η οποία χτίστηκε κυρίως με το οικοδομικό υλικό που προερχόταν από το συγκρότημα των ειδωλολατρικών κτιρίων του Ασκληπιείου, περιλάμβανε στο κεντρικό της κλίτος το ναό και το βωμό του Ασκληπιού, ενώ για το βόρειο κλίτος της βασιλικής χρησιμοποιήθηκε ο στυλοβάτης και οι κίονες της δωρικής κιονοστοιχίας και για το νότιο οι κίονες της ρωμαϊκής στοάς (εικ. 80). Το νερό της πηγής χρησιμοποιήθηκε ως αγίασμα. Η ιερότητα της πηγής μεταδόθηκε σε όλη τη σπηλιά, η οποία, ως μικρή εκκλησία αφιερωμένη στη “Ζωοδόχο Πηγή”, λατρεύεται ως τις μέρες μας. Η μεγάλη τρίκλιτη βασιλική είναι άγνωστο πότε και γιατί καταστράφηκε.

Στα δυτικά του χώρου υπάρχουν δύο καμαροσκεπείς δεξαμενές των μεσαιωνικών χρόνων. Στη νοτιότερη, που είναι και η μεγαλύτερη, βάθους 5μ., έχουν σωρευθεί μαρμάρινα θραύσματα, κυρίως από τον χώρο της Νότιας Κλιτύος της Ακρόπολης.